بیش از سی قرن گذشته، نیاکان و اجداد شهری که قرنها آنرا با نام زرند می شناسیم. با آشنائی به تمدن بشری و با علم و اطلاع از موقعیت کهن بودن این دیار و پی بردن به قابلیت های با ارزش خدادادی و استفاده از ابزارها و پتانسیل های موجود شهرستان زرند، و استفاده از ابزارها و پتانسیل های موجود و اتکاء بر باورهای عقیدتی و فکری و پیروی از تدبیر و خرد جمعی، نام با مسماء و در خور شایسته زرند را بر این سرزمین نهادینه کردند.

 

آنچه مسلم است انگیزه سایر نامهای زرند یعنی زرنگ، زروند و زراوند که در سابق بر این سرزمین گذاشته شده در مجموع دارای یک معنی ریشه دار استخراجی و شناخته شده از وجود با ارزش ترین گرانسنگ دنیا یعنی زر بوده است.زروند: 254 سال بعد از میلاد مسیح (1754 سال قبل) زمانی که بندگان اهورامزدا در شمال زرند متوجه رگه های زردفام طلا که سو، سوزنان خود را نشان می دادند شدند. نام این شهر را (زروند) نهادند. بطوریکه از مکاتبات مسئولین مستخرجه معدن مذکور، به سردمداران حکومت وقت (ساسانیان) و اعلام وقایع و گزارشات مربوطه، مبنی بر مشکلات استخراج معادن طلا و سرب در شهرستان زرند و مس در کرمان استنباط می شود، آنها زرند را با نام (زروند) و کرمان را با نام (کارمانیا) می شناختند.

 

طلا و سرب استخراجی از ناحیه (زروند) به همراه مس (کارمانیا) را بدون انقطاع و با سرعت تمام بطرف کشورهای (آلبانیا) و (ایبریا) حمل می نمودند. از تحقیق سه نویسنده فرانسوی و آلمانی (ماریژان موله، هرتزفلد و رومن گیرشمن) که با سیر و سیاحت به تحقیق مناطق مختلف کشورمان پرداخته اند. چنین پیداست، زمانی آنها در دوران مذکور، به منطقه زرند می رسند، نتیجه تحقیق خود را که مربوط به استخراج معادن مذکور می باشد در جلد چهارم کتاب (سرزمین جاوید) آورده اند. نویسندگان اروپائی در ابتدا، از استخراج سرب در زروند (زرند) و حمل آن به کشورهای مذکور نگاشته اند که پس از گذشت مدتی از صدور سرب، کاوشگران و معدنچیان پی به وجود یک معدن بزرگ طلا پی می برند و به میمنت این کشف بزرگ نام (زروند) را بر این شهر می گذارند.

 

از آنجائیکه تاراج گران خارجی با همکاری حکومت مداران خود کامه وقت، پی به مرغوب بودن نوع طلای کشف شده در زروند (زرند) می برند. جهت رقابت اقتصادی و شاید هم حسادت جاه طلبانه تجارت، برای پایین آوردن ارزش پول (سکه) سایر کشورها، بخصوص رومی ها که سکه های دارای الکتروم (مخلوط طلا و نقره) رواج داده بودند. با علم و آگاهی از عیار کامل طلا زرند در ضرب سکه شاهپوری استفاده کرده و به بازار جهانی عرضه می نمایند.

 

بنا به ادعای نویسندگان مذکور،  معدن طلای (زروند) آنقدر غنی بوده است که به علت دهلیزهای متعدد که بسیار طویل و عمیق در اعماق زمین قرار گرفته بودند،. برای کارگران به ازاء روزی دو ساعت کار، مزد کامل یک روز در نظر می گیرند. اما به جهت تنگ بودن دهلیزها و حفره های معدن، امکان ورود کارگران حتی تا انتها مقدور نمی گردد و کمبود اکسیژن آنها را دچار خفگی می کرده است. از این نظر برای رضایت اهورامزدا و آسیب نرسیدن به بندگان خدا، آن معدن را تعطیل و به حال خود رها می کنند. (البته از دلایل عدم موفقیت آنها از استخراج کامل، نبودن تجهیزات و نیز وسایل مدرن اکتشاف و استخراج امروزی بوده است.)

 

زراوند: این نام زیباترین کلمه است و ریشه در متون ادبیات فارسی قدیم دارد که در دورانی خاص به شهر زرند گفته شده است بطوریکه در روزگاران قدیم افراد فاضل و صاحب خرد نام زراوند را بر فرزندان خود که از نظر وجاهت جمال و نجابت اخلاق و نیز دارا بودن هنر مردمداری بوده و نسبت به سایر اولاد پسر ارجعیت داشته می گذاشتند و حتی او را به بهترین مقام های روحانی دوران خود انتخاب می کردند. نمونه آن که در اکثر کتب قدیمی بخصوص فرهنگ مرحوم دهخدا از آن یاد شده، پیری نرسی نام بوده که سه پسر داشته و نام پسری که ویژگی های ذکر شده را شامل می گردیده زراوند گذاشته است.

 

البته کلمه زراوند معانی دیگری نیز دارد که مهمترین آنها که با زروند و زرند هم خوانی داشته و هم معنی بوده مکان زر می باشد. (زرا) به معنی زر، (وند) به معنی مکان آمده که در مجموع به مکان زر گفته شده است. معنی دیگر زراوند که در کتاب اوستا آمده به محلی اتلاق می شده که در اطراف آن رودهای متعدد وجود داشته باشد. چنین معنی هم با توجه به موقعیت جغرافیائی زرند که هنوز هم بعد از گذشت قرنها، آثار و بقایای رودخانه ها، سیلاب ها و جویبارها که در گذشته به واسطه دامنه طویل رشته کوههای سر بفلک کشیده که در شرق زرند قرار گرفته اند مطابقت دارد.

 

آنچه تا نیم قرن گذشته مردم شهرستان به خاطر دارند رودخانه معروف ماهانی می باشد که به عقیده سالمندان، منشأ آن از شهر ماهان بوده و از طریق گاو خونی و بیابانهای جنوب شهر که به (دَق) معروف بوده و با عبور از جلگه و روستاهای جنوب غربی از وسط روستای شاهجهان آباد می گذشته است. رودخانه دیگری که از دامنه شرقی، آب آن در پشت سیل بند ذوب آهن جمع و روستاهای ابراهیم آباد، تاج آباد و زرند را تهدید می کرده از دلایل دیگر نامگذاری زراوند در دو سه قرن اخیر بوده است.

معنی دیگر زرآوند که در کتب تاریخی آمده با توجه به کلمه (آوند) ظرف طلا قید گردیده که تمام معانی مذکور حکایت از تنها اسم زیبا و سنتی زراوند است که به زرند می گفتند.

 

زرند در متون تاریخ: با تورقی اجمالی در کتب جغرافیا و نوشته های جغرافی دانان و تاریخ نویسان پس از اسلام، چنین بر می آید که زرند در سده های نخستین پس از ظهور اسلام یکی از بزرگترین و آبادترین شهرهای ایران مرکزی و جنوب شرقی بوده است. بدین معنی در منطقه کرمان که قسمت وسیعی از ایران کنونی را شامل می شده، زرند از ایالات حائز اهمیت بشمار می رفته است. یقیناً پیش از ظهور اسلام زرند دارای یک منطقه مسکونی پر رونق بوده است. حتی نقل شده است مسجد جامع کنونی این شهر که بر جای مسجد جامع کهن و قدیمی بنا شده، در طول تاریخ دهها بار تخریب و بازسازی شده است و قبل از اسلام آتشکده بوده که پس از اسلام مانند بسیاری از آتشکده های ایران به مسجد تبدیل گشته است.

 

یکی دیگر از اسناد مکتوب که کهن بودن شهر زرند را ثابت می نماید. جمله کوتاه یاقوت حموی جفرافی دان بزرگ اسلامی در قرن ششم و هفتم در کتاب معجم البلدان است که نگاشته: «زرند با حرکت فتحه در اول و دوم و نون ساکن و دال بدون نقطه شهری باستانی و بزرگ از شهرهای سرآمد کرمان است.» در دوران داریوش که کرمان مرکز یکی از ساتراپها بود، راه تجاری کرمان به خراسان از طریق زرند می گذشته است.

 

دلیل دیگر قدمت زرند وجود تعداد زیادی از روستاها و دهکده های قدیمی در منطقه می باشد که اسامی آنها از لغات باستانی اشتقاق یافته است. ژنرال سر پرسی سایکس افسر معروف انگلیسی که در سال 1890 میلادی (118 سال قبل) به ایران سفر کرده، در کتاب خود (هشت سال در ایران) می نویسد: ناحیه زرند در صفحات تاریخ از قرن دوازدهم میلادی به این طرف که به حیطه تصرف ملک دینار غُز درآمد سابقه دار است، در قدمت آن تردید نمی رود و چون محل تقاطع جاده های مختلف است بطور حتم در یک ایامی حائز اهمیت بوده است.

 

آنطوری که در متون تاریخی و جغرافیایی قدیم استنباط می شود، از سال 300 تا آغاز سال 600 هجری قمری یعنی از قرن ششم و هفتم زرند شهری بزرگ و با عظمت بوده است. در قرن چهارم دارای شش دروازه بوده و در پایان قرن ششم آنگونه که در جامع التواریخ حسنی آمده بین 50 تا 200000 نفر جمعیت داشته است. در سال 583 هجری ملک دینار شهر زرند را به عنوان مقر اصلی انتخاب می نماید. اما قدیمی ترین ذکری که بر جای مانده و مربوط به قدمت زرند می باشد سالهای 569 یا 572 هجری یعنی تقریباً 840 سال پیش در زمان سلاجقه کرمان است که زرند از موقعیت نظامی ویژه ای برخوردار بوده است. در قرن چهارم ابو علی محمد ابن الیاس حاکم کرمان دژ و قلعه ای عظیم در حصار زرند ساخت و در زمان شاهرخ خان افشار زرندی که در زمان حکومت نادر شاه افشار حاکم کرمان بوده، چون از مردم زرند بشمار می آمد در عمران و آبادانی شهر خود تلاش درخور شایسته انجام داد. مهمترین نکته ای که در متون کتب مختلف تاریخی در مورد زرند آمده و شاید هم در سایر شهرهای استان کم تر بوده، شهرنشینی مردم این شهر پیش از اسلام است. تمام این گفته ها حاکی از اعتبار شهر به عنوان یک واحد جمعیتی با اهمیت و اقتصادی شکوفا در قبل از اسلام می باشد.

 

بعضی از واژه های کنونی که هنوز هم در روستاهای اطراف زرند مانند: خیط، اسفند، جرجافک وجود دارد تاریخ شهرستان را به زمان های باستان قوت می بخشد. گذشته از این، گویا در دوران شاهان ساسانی در مرکز شهر، قلعه ای محاق در کنار خندقی ساخته می شود و اطراف شهر بوسیله برج و بارو محافظت می شده است.

 

بعد از اسلام یعنی از قرن چهارم هجری قمری به بعد، در متون تاریخ، از زرند به عنوان مجموعه ای از شهرهای ایالت یاد شده است. ابن حوقل در کتاب صورة الارض خود از زرند به عنوان شهری مستقل در شمال کرمان یاد کرده است. همین طور در سالهای 300 قمری ابو الحسن ابراهیم اصطخری زرند را با نام شهر آورده است. بهرحال هر چه در کتب قدیم بیشتر نظر افکنده و تفحص کنیم، به کهن بودن شهر زرند بیشتر پی خواهیم برد.

 

زرند قبل از تاریخ: یکی از آثار بسیار با ارزش و نادر دنیا که اخیراً در زرند کشف و محرز گردیده و شگفتی کارشناسان و باستان شناسان را به همراه داشته است. پیدا شدن جای پای «دانیاسورها» در روستای ده علیرضا زرند می باشد.

 

جانورانی که متعلق به دوران ماقبل تاریخ بوده و دارای 5 متر بلندی و 8 تن وزن بودند. جای پای هیکل سنگین خود را در روی سطح ماسه سنگی که آثار امواج آب نیز بر آن محفوظ مانده است در کوهستانهای شرقی زرند بجا گذاشته اند. برای اولین بار گزارش کشف جای پای خزندگان عظیم الجثه و ترسناک مذکور، در سال 1969 میلادی توسط آقایان پروفسور «لاپارنت» استاد انستیتو زمین شناسی پاریس و دکتر داودزاده کارشناس ارشد سازمان زمین شناسی کشورمان انجام گرفت. زمین شناسان مذکور پس از تحقیق و پژوهش کامل، در زمینه کشف ردپای دانیاسورهای تریاس بالائی ـ ژوراسیک زیرین و میانی در منطقه شمال کرمان تحقیق خود را  را بر صحت رد پای جانوران مربوطه منتشر نمودند..

 

در ژولای همان سال (1969م) دو زمین شناس ایرانی شرکت ملی فولاد و آهن ایران، در دره نیزار شمال زرند، یک ردپای بزرگ با سه پنجه را کشف کردند و در پائیز سال مذکور، ردپای واضح دیگری در اطراف همان محل کشف گردید یک قالب گچی از ردپای مورد نظر تهیه گردید و در نمایشگاه بین المللی شرکت ملی فولاد و آهن آسیا در تهران ارایه،  سپس قالب مذکور به موزه زمین شناسی کشور تحویل گردید.

 

از ششم تا هجدهم آوریل 1970 میلادی در ادامه کاوشها، تیمی از کارشناسان کشورمان به اتفاق مجدد پروفسور «لاپارنت» در دره نیزار 20 کیلومتری شمال زرند، دو لایه از ردپای دانیاسورها را شناسائی کردند. کمی بالاتر، پنج ردپای بزرگ دیگر برروی ماسه سنگها مشاهده شد.

 

در مرداد ماه 1372 شمسی حسین آنتیکی نژاد عضو هیئت علمی چینه شناسی و فسیل شناسی (تکامل زمین) به اتفاق پروفسور «ژیانگ ژیون» متخصص ردپا و آثار فسیلی دانشگاه پکن در دره ده علیرضا، لایه های حاوی ردپای دانیاسورها را یافته و در ادامه جستجو و تحقیق، موفق به تهیه گزارش آثار متعددی از ردپا می گردند که در زمستان 1374 شمسی به عنوان سمینار مقطع آموزشی دکترای تخصصی در دانشگاه تربیت معلم تهران با عنوان «ردپای دانیاسورها در شمال کرمان» ارائه و بر اساس تکمیل تحقیق حداکثر نمره پذیرفته گردید.

 

اثر تاریخی مذکور برای اولین بار در آمریکای شمالی و مغولستان کشف گردید. آن جانوران ترسناک 75 میلیون سال قبل در آن کشورها می زیسته اند. بنابراین پیدایش اثر ماقبل تاریخ در زرند می تواند باعث تحولات جدیدی در بحث زمین شناسی شهرستان، استان و کشور گردد.

 

زرند و آثار دیگر ماقبل تاریخ: علاوه بر پیدایش آثار مهم جای پای دانیاسورها که مربوط به دوران ماقبل از تاریخ بوده و در روستای کوهستانی ده علیرضا کشف گردیده است، خوشبختانه در سالهای اخیر با همت و تلاش محققین و اساتید و نویسندگان محلی در جهت کسب اطلاعات بیشتر به راز و رمزهای نهفته تاریخی شهرستان، به اسرار جدید پی برده اند. که در اینجا به مختصری از یافته ها و کشفیات تازه آنها اشاره می شود.

 

یکی از پدیده های مردمان پیش از تاریخ، حجّاری کردن و یا به عبارت دیگر، کندن اشکال مختلف برروی دیوارهای صاف سنگی بوده است که نماد زندگی و عقاید مردمان آن دوران را نشان می دهد. در 54 کیلومتری جنوب غربی زرند و در نزدیکی آبادی کوچکی به نام «حشیش» و در دره ای به نام بابندان رودخانه ای موجود است که به رودخانه محمدی معروف می باشد. در دیواره ی صاف رودخانه، از نزدیک بستر در ارتفاع سه متری مردم پیش از تاریخ، با حجاری نمودن و کند و کاری و به عبارتی خراش دادن در سطح صاف صخره مذکور، صحنه هایی از اعتقادات و معیشت مردم دوران قدیم خود را به نمایش گذاشته اند.

 

آنها با انجام چنین کاری دشوار، آنهم با نداشتن امکانات و نیز سایر وسایل حجاری، توانسته اند اشکال هفتاد نمونه ی حیوان را که بیشتر آنها نقش بز کوهی و انسان انتزاعی می باشد از خود بجا گذارند. چنین آثاری که مربوط به دوران پیش از تاریخ می باشد، مؤید کهن بودن شهرستان زرند را بخصوص در مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا به ثبوت می رساند (شاید چنین آثاری در سایر روستاها و صخره های کوهستانی دیگر یافت شود.) یکی از دلایل اجتماعی زندگی کردن انسان های ماقبل تاریخ در مرحله نخست، وجود آب فراوان و استقرار موقعیت زیستگاهی و سکونت بوده است. لذا وجود رودخانه و یا چشمه می تواند از موارد مذکور باشد.

 

زرند و اشیاء عتیقه: از موارد خاص دیگر که دلیل بر اثبات کهن بودن شهرها تلقی می شود، کشف اشیاء و ابزارآلات زیر زمینی و به قولی، اشیاء عتیقه می باشد که کارشناسان مربوطه قدمت آنها را تعیین و برای حفظ اشیاء بدست آمده که متعلق به میراث نیاکان ما می باشد، آنها را در موزه های مختلف کشور نگهداری و با ذکر قدمت تاریخی و نام آن شهر، اشیای مربوطه را در معرض دید همگان قرار می دهند. قدیمی ترین شی بدست آمده در زرند که در زیر زمین ساختمان موزه مردم شناسی تهران نگهداری می شود مربوط به هزاره قبل از میلاد یعنی بیش از سه هزار سال قبل است که از زندگی و تمدن اجتماعی مردم آنزمان در شهر زرند خبر می دهد.

 

کشف سکه های دوره های باستان، پیدایش شمشیر، خنجر دسته طلایی، کلاهخود، مجسمه های کوچک و بسیاری دیگر از لوازمات و ابزارهای با ارزش دوران های قدیم، بخصوص در مناطق کوهستانی شرق و غرب زرند که در اثر حفاری بدست آمده و بعضاً تحویل میراث فرهنگی گردیده از جمله مواردی می باشد که پس از مطالعه کارشناسان فنی میراث به قدمت تاریخی آن پی خواهند برد.

 

هرچند تا کنون شهرستان زرند از طرف باستان شناسان اداره کل میراث فرهنگی کرمان مورد کاوش دقیق اشیاء زیر زمینی قرار نگرفته، اما در اثر بعضی حفاری ها، نه به قصد اکتشاف بلکه به جهت تخریب یک بنا و یا گورستان قدیمی، تا بحال بیش از بیست شی قدیمی و با ارزش را در منطقه زرند شناسایی و به ثبت میراث رسانده اند. این در حالی است که در بهار امسال (87) خبر از پیدایش شیئی با ارزش قدیمی در باغات پسته ریحان به گوش می رسید که ظاهراً یابنده آن با فروش اثر قدیمی، به افراد کوته بین و دشمنان ناآگاه هویت اجتماعی و فرهنگی نیاکان و اجدادمان، نه تنها در شهر زرند، بلکه آثار هویتی ملی کشورمان را صرفاً بخاطر خرید خانه و یا ماشین فروخته اند. بجاست با توجه به کهن بودن شهرستان زرند، اداره میراث فرهنگی به منظور شناسایی از اشیاء زیر زمینی تیم باستان شناسی را به این شهر اعزام تا کاوشهای قانونی را انجام و سابقه و دیرینه بودن این دیار کهن مشخص شود.   

 

بناهای تاریخی زرند: همانطور که ذکز شد شهر زرند دارای قدمتی با سابقه کهن است. قدیمی ترین بنای تاریخی که در مرکز شهر قرار داشت، مسجد جامع کهن شهر بوده که بر جای مسجد فعلی قرار داشت. قدمت بنای مذکور که به قبل از اسلام می رسید، به روایتی در زمان خلیفه ی دوم یعنی عمر (13 ـ 23 قمری) که اعراب مسلمان، با نفوذ خود به کرمان و سپس به شهرهای جنوبی و پس از آن به شهرهای شمالی استان، اسلام را به ارمغان آوردند بنای مذکور به مسجد مبدل گردید.

 

از دیگر بناهای قدیم زرند که مانند مسجد جامع قدیم، تخریب گردیدند دو یخدان بزرگ که در داخل شهر قرار داشت، می باشد. دو قلعه بزرگ با عمارات مختلف که یکی جنب خندق فعلی و دیگری در حسینیه قلعه وجود داشت، که به انضمام برج های متعدد که در داخل و چهار گوشه ی شهر، قرن ها به عنوان نماد امنیتی و مکانی امن جهت حفاظت اهالی، به علل گوناگون بخصوص حوادث طبیعی نمونه سیل و زلزله از صفحه تاریخ محو شدند. خوشبختانه با وجود تخریب اکثر بناهای قدیم شهرستان، هنوز تعدادی از مراکز مذکور در مرکز شهر و روستاهای اطراف عرض وجود نموده و توجه مسئولین را به خود معطوف می دارند.

 

مسجد حسینیه قلعه: مسجد حسینیه قلعه که در قسمت جنوب حسینیه قرار دارد، به روایتی مربوط به اواخر دوران زندیه می باشد. سبک معماری مسجد مذکور، بسیار جالب و متشکل از سالن، ایوان و چند باب اتاق در قسمت جنوب است.

 

 معمرینی که در حوالی مسجد زندگی می کنند به نقل از اجدادشان قدمت احداث مسجد را 800 سال قبل می دانند. صِفه مسجد بیشتر جهت عزاداری و احیای شب های قدر مورد استفاده قرار می گیرد. در حال حاضر تولیت مسجد مذکور به عهده ی آقای علی ابراهیمی می باشد.

 

بازار وکیل: بازار سرپوشیده ی وکیل که در مقابل میدان مرکزی شهر قرار دارد و درب های اصلی مسجد جامع در آن می باشد به وکیل الملک اول (محمد اسماعل خان) حاکم روزگار قاجار انتساب دارد. روایت است که زنی به نام حاجیه خانم بازار مذکور را به مبلغ 15 تومان می خرد و چون خبر فسخ آنرا از طرف فروشنده (حاکم) می شنود آنرا وقف می کند. در حال حاضر متولی بازار وکیل آقای علی کریمی است که تا رسیدن به سن قانونی برادرزاده خود کار تولیت را عهده دار می باشد.

 

بازار سهرابی: قدمت بازار مذکور به 140 سال قبل بر می گردد. در قدیم شخصی به نام حاج علی مغازه ها را به شکل سنتی می ساخته و بروز سیل آنها را به داخل خندق مجاور می برده است. تا اینکه تصمیم به احداث کوره آجرپزی می نماید.

 

دو برادر به نامهای مرحوم کرمعلی و هژبر علی شاه سهرابی به جهت عدم آلودگی هوا در مرکز شهر، بازار را خریداری می نمایند که از آن تاریخ به بازار سهرابی معروف می شود.

 

میراث فرهنگی استان از سال 82 نسبت به مسقف نمودن بازار مذکور اقدام نموده و اجرای اتصال بازار مذکور، به بازار وکیل را در دستور کار خود قرار داده است. قرار است توسط میراث فرهنگی استان، دو گلدسته ی زیبا در مقابل بازار مذکور، (خیابان چمران) و مقابل سه راهی وسط بازار (برابر پاساژ مهدی) احداث نماید.

 

 

بازارچه رستگار: قدمت بازارچه مذکور بیش از 80 سال می باشد. احداث بازارچه توسط مرحوم کربلایی محمد فرزند مرحوم حاج اسماعیل رستگار که از افراد خیر شهر محسوب می گردد صورت گرفته است. اخیراً میراث فرهنگی نسبت به مسقف نمودن بازارچه مذکور اقداماتی در دستور کار خود قرار داده است.

 

عبد السلام زرندی: مقبره عارف بزرگ که در مرکز ریحان زرند قرار دارد به قرن هفتم هجری قمری بر می گردد. شاه نعمت الله ولی چندین نوبت به دیدار شیخ عبد السلام زرندی در خانقاه ایشان دیدار و گفتگو کرده است. اهالی ریحان بخصوص مرحوم کربلایی قاسم اقبالی و همسرش مرحومه حاجیه بی بی سلطان اقبالی که از ارادتمندان مرحوم شیخ بودند، مقبره عبد السلام زرندی را بازسازی و تجدید بنا کردند.

 

خواجه فقیه: مقبره کریم الدین ابو المعالی معروف به خواجه فقیه از عرفای قرن هفتم دارای قدمت می باشد. مقبره مذکور که در محله حسین آباد زرند واقع گردیده دارای احترام اهالی زرند می باشد. روایت است آن مرحوم مرگ خود را به دست یکی از لشکریان غُز پیش بینی کرده عیناً به وقوع پیوسته است.

 

مسجد حسینیه سقاخانه: در قسمت جنوب حسینیه سقاخانه امروزی، مسجد کوچکی قرار داشت که به علت عدم آگاهی مردم و بی توجهی مسئولین تخریب شد. مسجد مذکور که در کوچه ای باریک منتهی به خیابان چمران امروزی قرار داشت به مسجد حسینیه سقاخانه (کوچک) معروف بود.

 

حاج سید هدایت تهامی که بیش از 75 سال از عمر خود را در نزدیکی حسینیه مذکور گذرانده و سالها به عنوان متولی به مسجد مذکور خدمت نموده، به نقل از اجداد خود می گوید: «یکی از قدیمی ترین مساجد زرند مسجد حسینیه سقاخانه بوده که توسط مرحوم حسین غنی زاده (حسین حسنی) معروف به حسین (سفید گر) که یکی از استادهای مجرب بوده ساخته شده و گچ کاری درون مسجد توسط مرحوم حسین عالم نساء که از کسبه درون حسینیه بشمار می رفته بر اساس نذری که کرده بود انجام گرفته است. مسجد مذکور دارای دو درب زنانه و مردانه جداگانه در داخل کوچه بوده و مرحوم آیت اله شاهرخی امام جماعت مسجد جامع در برخی روزها نماز جماعت را در مسجد مذکور برپا می نمود.

 

وجه تسمیه حسینیه سقاخانه که در قدیم به آن حسینیه (کوچکو) می گفتند، بنا به اظهارات معمرین به چند قرن پیش بر می گردد به لحاظ ایجاد مکانی به عنوان (سقاخانه) و ارائه آب خنک به عابرین و رفع عطش ایشان با نام سالار شهیدان و حضرت ابوالفضل العباس (ع) به همین سبب مکان مذکور در نزد اهالی از مکانهای قابل احترام بشمار می رود. بطوریکه اموات خود را در قدیم در آن محل به خصوص در قسمت شرق حسینیه که دارای سالن کوچکی بود دفن می کردند.

 

دو گلدسته کاشیکاری زیبا در بالای سقاخانه قرار داشت که مؤذن اوقات شرعی را اعلام می نمود و گاه صدایش تا روستای محمد آباد شنیده می شد. سنگاب بسیار قدیمی که گویا هنوز سالم باقی مانده موجود است. درخت (پتگ) بزرگی در میان حسینیه قرار داشت که سایه سنگین آن تمام محوطه حسینیه را فرا می گرفت. درخت مذکور که قبل از پیدایش آب قنات زرندوئیه که در حسینیه جریان داشت، از آب چاه آبیاری می شد و با خشک شدن قنات، آن هم خشک می شود.

 

در قسمت شمال حسینیه کاروانسرائی بود که توسط مرحوم حاج سید علی اکبر تهامی ساخته شده بود، همه ساله بخصوص در زمستان محل اطراق فیوج ها (کولی ها) قرار می گرفت. کاروانسرای مذکور دارای 5 اطاق و در گودی قرار داشت. در حال حاضر از محل جمع آوری نذورات مردمی به وسعت حسینیه اضافه و در آینده حسینیه مذکور یکی از بزرگترین مراکز مذهبی زرند خواهد بود.

 

باغ شازده زرند و آسیابها: از دیگر بناهای قدیمی که هنوز آثار آنها بجا مانده باغ شازده زرند است. باغ مذکور که در انتهای سلسله آسیابهای آبی در ده کیلومتری شرق زرند نزدیک کوههای شاهرمز قرار دارد، به لحاظ خوش آب و هوا بودن توسط ناصرالدوله، معروف به شازده ساخته شده است.

 

عده ای معتقدند که شخص شازده همان کسی بوده که باغ معروف شازده ماهان را احداث نموده که پس از احداث باغ در زرند به همین نام خوانده شده است. در مسیر باغ شازده به آثار باقیمانده از بناها و آسیابهای آبی بر می خوریم که در زمانهای گذشته رونق فراوانی داشتند. در ایامی نه چندان دور صاحبان آسیابهای مذکور که در مجموع، شانزده آسیاب را شامل می شد، بوسیله آبی که از چشمه نزدیک کوه به پائین سرازیر بوده جهت بکار انداختن آسیاب استفاده می نمودند. قبل از آنکه آسیابهای برقی به زرند برسد مردم زرند و روستاهای تابعه برای تهیه آرد گندمهای خود را بوسیله الاغ به آنجا می بردند.

 

کشاورزان قدیم عقیده داشتند: «آسیابهای آبی قدیم گندم را با کیفیت مطلوب آرد می کردند، در حالی که آسیابهای برقی سبوس گندم را می سوزانند» مکانهای مذکور که در گذشته جزو مناطق خوش آب و هوا و گردشگری و تفریحگاه مردم محسوب می گردید، بعد از وقوع زلزله سال 56 تخریب گردید. در چند سال اخیر به علت جلوگیری از ورود آب چشمه به باغات ذکر شده درختان قدیمی آن به خصوص میوه جات به مرور خشک شدند.

 

با توجه به اینکه بعد از گذشت سالهای مدید هنوز تعدادی از آسیابها و تنوره های مربوطه سالم می باشند، جا دارد مسئولین محترم به خصوص میراث فرهنگی استان و شهرستان به منظور حفظ آثار مذکور و ارج نهادن به صنعت گران پر تلاش قدیم و نیز آشنائی بیشتر نسل معاصر و دانش پژوهان تعدادی از آسیابهای قدیمی را بازسازی و راه اندازی نمایند.

 

امام زاده عبدالله: مقبره و بنای تاریخی امام زاده عبدالله در 10 کیلومتری جنوب زرند در روستای تاج آباد قرار دارد. مشهور است که نام ایشان خواجه ابو رضا بوده که با معاندین روبرو و شهید می شود. از سال 1380 شمسی بناهای ساختمان قدیم که خشت و گلی بود تخریب و با زیربنای 2500 متر مربع با نظر مهندسین در حال بازسازی می باشد.

 

در جریان حفاری در اطراف حرم امام زاده ظروف قدیمی کشف گردید که بعضاً با کند و کاری وقف امام زاده گردیده اند. قبرهای سه طبقه قدیمی از دیگر دلایل سابقه امام زاده می باشد.

 

امام زاده حمزه: بنای امام زاده حمزه در قبرستان متروکه زرندوئیه که گویا نام قدیم آن صَبران بوده می باشد. این امام زاده که به «پیرسبز» معروف است با چهار واسطه به امام زین العابدین می رسد. اخیراً توسط افراد خیّر بخصوص حاج سید حسین عمرانی مرمت هایی در امام زاده انجام گردیده است.

 

برج زرندوئیه: بدون اغراق یکی از شاهکارهای هنر معماری یک قرن اخیر را می توان در برج زرندوئیه ملاحظه نمود. برج مذکور در وسط قلعه ای کوچک احداث گردیده و در 6 کیلومتری شمال زرند قرار دارد. خوشبختانه تا به امروز به لحاظ استحکام و مقاوم بودن مصالح و نیز تجربه مرحوم استاد شیخ رضا که یکی از معماران با سابقه بوده تا کنون برج مذکور از حوادث طبیعی بخصوص زلزله های 56 و 83 و همچنین عوامل فرسایش، سربلند و بدون هیچگونه خسارتی قد برافراشته است. حاج سید حسین عمرانی مالک برج و قلعه زرندوئیه، آنرا که بالغ  بر صد متر مربع (4 قصب) می باشد به میراث فرهنگی شهر اهدا نموده و شهرداری قصد دارد به عنوان بهترین و زیباترین اثر باستانی زرند، آنرا در میان میدانی بزرگ نگهداری نماید.

 

برج جلال آباد: در روستای جلال آباد برج زیبائی موجود است که به برج جلال آباد معروف است.

 

روستای مذکور که در 10 کیلومتری شمال زرند قرار دارد، علاوه بر برج مذکور دارای آثار باستانی دیگری می باشد که در ابتدای قبرستان قدیم روستا دیده می شود.  

 

یزدان آباد: یکی از مراکز مهم شهرستان زرند که مجموعه ای از آثار باستانی را در خود جای داده، منطقه قدیمی یزدان آباد است. بخش یزدان آباد که در 18 کیلومتری شمال زرند قرار دارد علاوه بر پیشینه تاریخی دارای سابقه فرهنگی نیز می باشد بطوریکه در سال 1297 شمسی اولین مدرسه در شهرستان زرند در بخش یزدان آباد گشایش یافته است. از نظر تاریخی جای جای آن پر از بناها و ساختمانهای قدیم است. بطوریکه آقای احمد نورالدینی بخشدار وقت یزدان آباد (سال 85) اعلام داشته «بخش مذکور در قدیم دارای بازار بزرگی بوده و رونق اقتصادی زیادی داشته است»

 

منطقه یزدان آباد که دارای بزرگترین و بیشترین آثار خشت و گلی در شمال استان محسوب می شود دارای ویژگی خاص می باشد.یزدان آباد با ویژگی 2700 کیلومتر مربع وسعت و بالغ بر 18000 نفر جمعیت، 15200 هکتار وسعت اراضی باغی و زراعی دارد که تا کنون 3250 رزمنده و 70 شهید تقدیم انقلاب کرده است.

 

مهم ترین بنای بخش یزدان آباد که هم از نظر وسعت و هم از نظر زیبائی دارای ارزش تاریخی می باشد، قلعه و چهار برج معروف شاهرخ خان در مرکز یزدان آیاد است. منظره جالب و در خور توجه چهار برج شاهرخ خان هم از داخل آن و هم نمای خارجی آن بسیار زیبا و دیدنی می باشد. در چهار گوشه قلعه چهار برج سر بفلک کشیده که در قدیم مخصوص نگهبانان و مراقبت از اوضاع امنیتی اطراف قرار گرفته، تماماً به سبک معماری سنتی ساخته شده است. خوشبختانه هنوز حوادث طبیعی بخصوص زلزله های اسفند 83 و اردیبهشت 85 به لحاظ استحکام و مقاومت بنای مذکور نتوانسته به آن آسیب جدی وارد نماید. طرح و سبک معماری قلعه بر اساس اصول معماری قدیم، با در نظر گرفتن مکانهای مخصوص زندگی و سکونت سران قوم، رعیت ها و همچنین در نظر گرفتن جایگاه مخصوص نگهداری احشام صورت گرفته است. معماری زیبا و گچ بری و مِقرنس کاری حاشیه سردر اطاقها و حتی سقوف اطاقها و دیگر تزئینات بکار گرفته شده کلاً استادانه و با مهارت انجام گردیده که در خور تحسین و جالب توجه است. بطوریکه بعد از گذشت سالها هنوز تعدادی از درب های چوبی قدیم که با دقت و ظرافت و از بهترین نوع چوب ساخته شده اند، موجود و سالم باقی مانده است. وجود چنین قلعه ای در یزدان آباد نشانه ازدیاد جمعیت و قدمت تاریخی آن ناحیه در گذشته می باشد. باغچه نسبتاً بزرگی که در وسط حیاط قلعه قرار گرفته و دارای چند درخت قدیمی می باشد به سرسبزی و زیبادی حیاط قلعه افزوده است.

 

به لحاظ زیبائی، وسعت، ازدیاد جایگاهها و مکانها، سالم بودن و نیز سابقه دیرینه قلعه و چهار برج شاهرخ خان بسیاری از دانشجویان رشته معماری سنتی ضمن بازدید و مطالعه و تهیه پلان، پایان نامه های تحصیلی خود را ازقلعه مربوطه انتخاب می نمایند. در سال 81 دو دانشجوی رشته معماری بنامهای آقایان عباس اسلامی و حجت مؤمنی پلان زیبائی را از قلعه مذکور برداشت و تهیه نموده اند که در صفحه 232 کتاب تاریخ از زراوند تا زرند تألیف مرحوم حسن سهرابی زرندی چاپ گردیده است.

 

سالمندان بخش یزدان آباد بخصوص حاج اصغر خان سیف الدینی که یکی از معتمدین و افراد وثوق منطقه مذکور بوده وبیش از 90 بهار زندگی را پشت سرگذاشته در ارتباط با احداث قلعه و چهار برج یزدان آباد به نقل از اجداد خود چنین یادآور می شود: «ابتدا ساختمانهای قلعه ساخته شده و چون خبری از دزدی و چپاول نبود مردم با خیال راحت  و امنیت خاطر زندگی می کردند. بعد از گذشت سالها خبر آوردند که دزدان و راهزنان از حوالی شیراز به شهرها و روستاها حمله می کنند و مال مردم را به غارت می برند. بعد از پخش این خبر مرحوم شاهرخ خان که یکی از مالکین عمده یزدان اباد بود برای حفظ جان خود و خانواده اش و نیز مردم آن ناحیه، دستور می دهد تا بمنظور دیده بانی و مراقبت از آن روستا چهار برج در چهار گوشه قلعه بسازند که در مدت پنجاه روز چهار برج مطمئن که مخصوص دیده بانی و اطلاع نگهبانان برج، از حمله احتمالی راهزنان بود ساخته می شود.»

 

مرحوم شاهرخ خان برای اطمینان از بکارگرفتن استادان ماهر، پس از تحقیق برای ساختن برج ها از مرحوم سلمان فرزند علی و پسرش مرحوم کربلائی غلامحسین برهانی زرندی که از معماران با تجربه سُنتی بوده اند دعوت می نماید که پس از پنجاه روز برج ها را به شکل زیبائی احداث می نمایند. به لحاظ مهارت در ساخت برج ها و نیز بکارگرفتن مصالح مطمئن که باعث استحکام برج ها گردیده، حوادث طبیعی بخصوص زلزله های اسفند 83 و اردیبهشت 85 قادر به آسیب رساندن برج ها نبوده اند. البته سالمندان یزدان آباد قدمت برج ها را بین 200 تا 220 سال قبل می دانند. از آنجائیکه چهار برج شاهرخ خان دارای موقوفاتی می باشد، سالها تولیت آن به عهده حاج عزت اله خان سیف الدینی می باشد که همه ساله در ماه محرم در محوطه چهاربرج به عزاداری و پرداختن خرج می پردازد.

 

برج های دیگری در یزدان آباد به چشم می خورد که بلندترین آن، برج زیبا و سربفلک کشیده ای می باشد که به برج حبیب اله خان معروف است. برج مذکور که در قسمت غرب چهار برج قرار دارد علاوه بر معماری سنتی که در آن بکار گرفته شده از نظر زیبائی هم بهره مند می باشد. برج حبیب اله خان متصل به بنای قلعه ای کوچک است که محل ورودی به قلعه یعنی مجاور درب اصلی که از نقاط حساس ورود راهزنان محسوب می گردیده ساخته شده است.

 

مجموعه آثار باستانی یزدان آباد سالها مورد توجه میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان می باشد. بطوریکه اخیراً چهاربرج شاهرخ خان در ردیف آثار با ارزش باستانی استان به ثبت رسیده است.

 

هر چند تبلیغات کافی بخصوص چاپ پوسترهای رنگی زیبا از آثار باستانی زرند بخصوص بخش یزدان آباد توسط مسئولین ذیربط استان و شهرستان نسبت به معرفی آثار مربوطه تا کنون انجام نگردیده و متولیان ذیربط در این زمینه نسبت به هویت فرهنگی اجداد و پدران این شهرستان کم لطفی کرده اند، لکن با تلاش عده ای از دوستداران میراث فرهنگی و با همکاری فرمانداری زرند در سالهای اخیر شاهد بازدید توریست ها و گردشگران خارجی و داخلی از آثار باستانی زرند و توابع بوده ایم که در واپسین بخش این موضوع به آنها خواهیم پرداخت.  

 

سیریز: یکی از قدیمی ترین روستاهای تابعه زرند منطقه سیریز است که از نظر آثار و ابنیه تاریخی در شهرستان سرآمده بود و به همین لحاظ مورد توجه میراث فرهنگی استان قرار گرفته است.

 

روستای سیریز در 70 کیلومتری شمال غربی زرند مابین زرند و بافق یزد قرار گرفته و قسمتی از نوار مرزی استان کرمان با استان یزد را شامل می شود. این منطقه قبل از سرشماری 85 جمعیتی بالغ بر 8000 نفر داشته است. سیریز دارای 5 روستا می باشد که عبارتند از سیریز، فتح آباد، دهنواجه و موروئیه.

 

وجه تسمیه روستای سیریز را به دو مورد نقل می کنند: نخست وجود چشمه آب قدیمی که در حال حاضر هم موجود و آب مختصری در آن جریان دارد و عبور آن از سی پله یا آب ریز که پس از رسیدن به پله آخر که سیمین پله باشد به آن سی ریز می گفتند. مورد بعد دامدارانی که در ایام قدیم در منطقه بسر می بردند برای نگهداری از احشام خود محلهای مخصوص که به گویش محلی به ریز معروف بوده، تعداد سی ریز ساخته اند که به مرور زمان تا به امروز سی ریز گفته می شود.

 

به روایت سینه به سینه، قدمت سیریز به بیش از ششصد سال قبل می رسد. در سیریز قلاع زیادی وجود داشته که آثار بجامانده آنها نمایانگر قدمت تاریخی روستای مذکور است. قلعه های (آبشوری) قلعه (سیریز) و قلعه (دهنو) که به سردر دهنو معروف است از قلاع معروف سیریز بوده اند. آرامگاه امام زاده جعفر (ع) که از منسوبین ائمه اطهار می باشد در سیریز می باشد. آرامگاه مذکور یکی از اماکن قابل احترام در بین اهالی آن منطقه است که چندین مرتبه توسط افراد خیر بازسازی قرار گرفته است.

 

دشت خاک: دهستان دشت خاک یکی از مناطق قدیمی و دارای قدمت تاریخی است که فاصله 105 کیلومتر از مرکز استان و 30 کیلومتر از شهر زرند و 65 کیلومتر از کوهبنان و 60 کیلومتر از شهر راور فاصله دارد. روستای مذکور از شمال به کوهبنان، از جنوب به زرند، از شرق به راور و از غرب به منطقه یزدان آباد محدود و دارای آب و هوای معتدل، زمستان نسبتاً سرد و تابستان مطبوع می باشد. روستاهای اطراف دشت خاک عبارتند از: بابدوری، بشروئیه، بنان، بابهوک، گوراب، هنجروئیه، زهدرو، با چند پاره ده کوچک دیگر.

 

روستای دشت خاک با مساحتی قریب 180 کیلومتر مربع با جمعیتی بیش از 5000 نفر در قالب 820 خانوار می باشد. محصولات کشاورزی روستا که از قدیم معروف بوده سیب زمینی، میوه جات، گندم، جو و اخیراً زعفران است. هنوز آثار و بقایای قلعه ها و بروج و مکانهای قدیمی از جمله قلعه قدیمی عمارت شاه چهل تن که مؤید قدمت تاریخی روستا می باشد در نقاط مختلف دشت خاک دیده می شود. از دیگر ویژگی های روستای مذکور که نشانگر ازدیاد جمعیت در دورانهای گذشته به شمار می رفته، علاوه بر اماکن متعدد قدیمی خوش آب و هوا بودن منطقه کوهستانی مذکور است. از ارتفاعات مهم روستا کوههای چهل دختر و شاردو هستند.

 

در چند سال اخیر توسط برادران ضیاءالدینی کشت زعفران انجام گردیده که نسبت به نوع زعفران استان خراسان مرغوب تر است. با تمجیداتی که توسط کشاورزان روستا در دست اقدام دارند، صادرات آن نه تنها در سطح کشور، بلکه به خارج هم در حال بررسی می باشد. مسجد حضرت ابوالفضل العباس (ع) در ابتدای ورودی به دشت خاک که با کمک خیرین روستا و افراد نیکوکار احداث گردیده علاوه بر برگزاری مراسم در ایام محرم، مکانی برای انجام نذورات و افطاری دادن در ماه مبارک رمضان می باشد.

 

امام زاده سید ابراهیم (ع): حدود یک قرن پیش در 5 کیلومتری مقبره ای کوچک در دشت خاک، آب چشمه ای زلال جاری گردید که بر اثر آمدن سیل ویران گشت. از آن پس اهالی دشت خاک، جهت بازسازی و نیز وسعت بخشیدن به مقبره مذکور که گویا سیدی بزرگوار بوده تلاش می نمایند. پس از ازدیاد جمعیت و نیز جاری شدن چشمه مذکور برای دومین بار در آن محل، عمارتی را احداث می نمایند. که بنام مسجد طالقانی نامگذاری می گردد. بنای مسجد در بافت قدیم دشت خاک ساخته می شود. اهالی حین بازسازی مسجد، قبری را مشاهده که بر اساس اظهارات سالمندان آن ناحیه، قبر متعلق به سیدی غریب بوده که در قدیم در آن محل دفن گردیده است. اهالی برای سومین بار مسجد را گسترش داده و بنام مسجد امام زاده سید ابراهیم (ع) نامگذاری می کنند.

 

بر اساس اعتقاد اهالی دشت خاک و شجره نامه ایکه در اختیار دارند سید ابراهیم (ع) از نوادگان امام موسی کاظم (ع) می باشند که در آن زمان در راستای ترویج مذهب شیعه در منطقه مذکور فعالیت داشته است. وی سیدی جلیل، شریف و از بزرگان سادات کرمان بوده که با بنی اعمام خود منطقه دشت خاک سکنی داشته و به احتمال قوی وفات وی اواخر قرن چهارم هجری قمری صورت گرفته است. 

 

بازدید توریست ها از آثار باستانی زرند: بدنبال چاپ اسامی آثار باستانی زرند در نشریات بومی استان و نیز صفحات مربوط به استان روزنامه های چاپ پایتخت توسط مهدی سهرابی زرندی نویسنده کتاب تاریخ از زراوند تا زرند نسبت به معرفی آثار مذکور و اطلاع دوستداران به میراث فرهنگی، در چند نوبت توریست های خارجی و نیز دانشجویان میراث که با هماهنگی فرمانداری به زرند آمده بودند از آثار باستانی شهرستان بازدید بعمل آوردند که در این مجال کوتاه، مختصراً به آن می پردازیم.

 

در اواخر دی ماه 1384 شمسی اولین تور سیاحتی و گردشگری استان با مسئولیت آقای حسین وطنی (مسئول دفتر جهانگردی استان) با متولی میراث فرهنگی کرمان به اتفاق مون شوز (Monshos) توریست تایوانی و 18 نفر از دانشجویان سازمان میراث فرهنگی از مراکز مختلف آثار باستانی زرند بخصوص مسجد حسینیه قلعه، برج و قلعه زرندوئیه، برج نصرت آباد (که در اثر زلزله 83 فرو ریخته بود)، برج جلال آباد، قلعه دختر حُصن آباد، مجموعه چهار برج شاهرخ خان، حمام قدیمی، دژ معروف، امام زاده بهاءالدین، حوض انبار و قلعه جهانگیر خان در بخش یزدان آباد زرند دیدن بعمل آوردند.

 

نامبردگان در پایان بازدید خود از مراکز باستانی تجاری زرند بخصوص بازار سهرابی، بازار وکیل، حسینیه سقاخانه بازدید نمودند.

 

یکشنبه 21/8/85 آقای فاین کریستینسن (Fin-Christensen) جهانگرد دانمارکی به اتفاق همسرش خانم ملاین کریسنتنس (Melaine-Christensen ) که به شغل مامائی در دانمارک مشغول می باشد از آثار و مراکز باستانی زرند دیدن بعمل آوردند. در کلیه بازدیدهای مذکور آقای مهدی سهرابی زرندی به اتفاق آقایان سید یحیی حسینی نماینده میراث وقت زرند و افشار مترجم زبان انگلیسی و ابراهیمی دوستدار میراث تاریخی بازدید کنندگان را مشایعت و نسبت به ارائه اطلاعات مراکز تاریخی و باستانی توضیحات کامل را در اختیار آنها قرار داد. مشاهده بناهای تاریخی شهرستان برای بازدید کنندگان بخصوص توریست ها، بسیار جالب توجه بود.

 

آخرین بازدید که در سال 86 انجام گردید دو توریست آلمانی از مراکز باستانی شهرستان دیدن بعمل آوردند.